سوالات در مورد حرز امام جواد (ع) و نگارش روی پوست آهو + پاسخ علمی به شبهات

«مجموعه رضوی» حرز امام جواد (علیه السلام) را بر روی پوست آهو کتابت می‌کند و در طول زمان فعالیت با سوالات زیادی درباره حرز امام جواد(ع) مواجه بوده است. در این نوشتار می‌خواهیم به آن سوالات به اختصار و به زبان ساده پاسخی علمی و مستند دهیم.
سعی ما بر این است که تمام زوایای مربوط به این موضوع را مورد بررسی و تحقیق قرار داده پاسخی مبتنی بر روایات، حقایق تاریخی و اصول حدیثی ارائه کنیم.

شبهات و سوالات حرز امام جواد (علیه السلام)

1. چرا حرز امام جواد (علیه السلام) باید روی پوست آهو کتابت شود؟
2. در روایت برای پوست، لفظ «رَق» استعمال شده است. معنی «رق» در زبان عربی چیست؟
3. آیا «ظَبْی» فقط آهو است یا حیوانات دیگر را نیز شامل می‌شود؟
4. در زمان امام (علیه السلام) چون کاغذ نبود ایشان روی پوست آهو کتابت نموده اند اما در زمان ما که کاغذهای مرغوب به وفور یافت می‌شود دیگر پوست آهو موضوعیت ندارد.
5. امام جواد (علیه السلام) دستور داده‌اند پوست آهوی «تِهامه» آورده شود. پس استفاده از پوست آهو‌های مناطق دیگر، خلاف دستور ایشان است و درست نیست.
6. آیا اگر حرز روی کاغذ کتابت شود تاثیر ندارد؟
7. کتابت حرز روی پوست آهو باعث ازبین رفتن نسل آهو می‌شود، لذا از نظر محیط زیستی درست نیست.
8. و …

علاوه بر این موارد، سوالات زیاد دیگری مطرح است که ان شاء الله در این مقاله مورد تحقیق و بررسی قرار خواهد گرفت.

پاسخ به سوال اول از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

چرا پوست آهو؟

برای پاسخ به این پرسش لازم است روایت امام جواد (علیه السلام) را بررسی کنیم.
مرحوم سید ابن طاووس در مهج الدعوات روایت مربوط به حرز امام جواد (علیه السلام) را بیان کرده است و مرحوم مجلسی دوم در بحار الانوار از ایشان نقل کرده اند. جمله‌ی مربوط به پوست آهو، این‌گونه است:

یاسر می‌گوید: صبح، امام (علیه السلام) مرا فراخواند. وقتی خدمت ایشان رسیدم ایشان از سرزمین تِهامه رقّ الظبی خواست.

نتیجه:

پس با توجه به روایت، مشخص می‌گردد که دلیل استفاده از پوست آهو، دستور امام جواد (علیه السلام) است.

پاسخ به سوال دوم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

معنی لغوی و اصطلاحی «رق»

اول باید لفظ «رق» را از کتاب های معتبر زبان عرب معنی کنیم .

لغت شناس معروف احمد ابن محمد ابن علی المقری الفیومی‌ در مصباح المنیر می‌نویسد:

الرق بالفتح الجلد یکتب فیه.
«رق» پوستی است که روی آن کتابت می‌شود.
(فیومی‌، احمد ابن محمد ، مصباح المنیر جلد ۱ ص ۲۳۵. دار الهجره ۱۴۲۵.)

صاحب قدیمی‌ترین کتاب لغت عرب خلیل ابن احمد فراهیدی در کتاب العین در این باره می‌نویسد:

الرق الصحیفه البیضا لقوله تعالی: « فی رق منشور ». (الطور ۳)
«رق» در لغت عرب به صحیفه سفید گفته می‌شود چنانکه در قرآن آماده است.
(فراهیدی،خلیل ابن احمد، العین جلد اول ص ۷۰۳)

ابن فارس در مقاییس اللغه می‌گوید :

الرق الذی یکتب فیه.

رق چیزی است که روی آن کتابت انجام می‌شود.
(زکریا، ابن فارس ، مقاییس اللغه ص۳۹۱).

نتیجه:

پس معنای لغوی کلمه «رق» چنین است: چیزی که برای کتابت و نوشتن آماده شده. اما در برخی کتب به تصریح، معنای «رق» را پوست آماده شده برای کتابت دانسته اند.

پاسخ به سوال سوم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

معنی لغوی و اصطلاحی «ظبی»

امروزه در لغت عرب به آهو، غزال گفته می‌شود و به بز کوهی، ظبی گویند. ولی ما باید استعمال زمان امام (علیه السلام) را ببنیم. در کتب لغت قدیمی به استعمالات کهن این لفظ اشاره شده است.

اگر چه  در برخی کتب لغت مثل مقاییس اللغه و العین به خاطر واضح بودن معنی، فقط گفته شده: «همان حیوان معروف».

ولی فیومی در مصباح المنیر بطور کاملا تفصیلی فرق بین غزال و ظبی را بیان  کرده است.

وی می‌گوید:

«درباره این دو لفظ و معنی آن، بین مردم اختلاف نظر وجود دارد ولی از آنجا که ابی حاتم از نظر ضبط و علم از همه لغت شناسان جلو تر است کلام ایشان جامع تر بوده لذا به قول ابی حاتم بیشتر اعتماد داریم.»
ایشان می‌گوید: « به بچه آهو یا بز کوهی وقتی تازه به دنیا می‌آید طلا گفته می‌شود بعد از مدتی مذکر آن را غزال  و مونث آن را غزاله گویند و وقتی قوی شد و حرکت کرد شاذن گویند. سپس وقتی  یک ماهه شود شصر و به ۶ یا ۷ ماه رسید جدایه گفته می‌شود وقتی به سن جوانی رسید به مذکر آن ظبی و مونث آن ظبیه گفته می‌شود.»
(مصباح المنیر ج۲ ص ۴۴۷.)

از کلام فیومی روشن شد که بین غزال و ظبی از نظر نوع حیوان فرقی نیست و تفاوت آن بر اساس سن حیوان است و شامل بز کوهی و آهو می‌شود و نیز بر اساس تصریح اهل لغت به مطلق بز نیز ظبی و ظبیه گفته می‌شود چنانکه در مصباح المنیر از قول ابی حاتم آماده است: «قال ابی حاتم  الظبیه الانثی و هی الماعز و العنز والذکر الظبی».

البته در بین اهل لغت عرب بیشتر به آهو ظبی گفته می‌شود و بخاطر همین چون ابو ظبی محل زندگی آهو های بسیار بود به این نام نامیده شده است.

نتیجه:

پس بر اساس قول لغت شناسان معروف، «ظبی» به بز سانان گفته می‌شود که شامل: بز اهلی ، بز کوهی و آهو می‌گردد. از آنجا که لفظ «ظبی» در استعمالات بیشتر به بز کوهی و آهو اطلاق می‌گردد، اگر برای کتابت حرز از پوست آهو و بز کوهی استفاد شود به احتیاط نزدیک تر است.

پاسخ به سوال چهارم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

بررسی تاریخی وجود کاغذ در زمان امام جواد (علیه السلام) و مرسوم بودن کتابت بر آن

در پاسخ به این موضوع که: در زمان امام جواد (علیه السلام) چون کاغذ نبود روی پوست آهو کتابت می‌شد ولی در زمان ما چون کاغذ به طور فراوان یافت می‌شود پوست آهو موضوعیت ندارد؛ باید گفت:

اولا؛ در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم کاغذ به عنوان وسیله کتابت، مرسوم بوده است چه رسد به زمان امام جواد (علیه السلام)

چنانکه دکتر محمود رامیار درباره رواج استفاده از کاغذ در زمان رسول خدا می‌نویسند:

اعراب کاغذ را از قدیم می‌شناختند آن زمان کاغذ در هند ساخته می‌شد و توسط کاروان های تجاری به شام و روم می‌رفت و عربستان درآن هنگام واسطه تجارت شمال و جنوب بود و مکه محل توقف کاروان های تجاری بود.
و نیز خود اهل مکه تاجران سرمایه داری بودند که پیشگامان تجارت بودند. می‌گویند ابو سفیان دو هزار بار شتر بار کش داشته است چنین تجارتی به ناچار  حساب و کتاب می‌خواهد و کا غذ علاوه بر اینکه کالای تزیینی بوده برای مصرف محل هم مورد احتیاج بوده است.
همچنین کتب یهودی روی کاغذ بوده و عرب با آنها آشنا بوده است.
گذشته از اینها به هنگام رحلت رسول خدا تعدادی مصحف در دست راست صحابه بوده و مصحف مجموعه ای از کاغذ است که روی آن نوشته شده باشد
و داستان خوردن تعدادی از آیات توسط بزغاله که از عایشه نقل شده هم روی کاغذ بوده
و هنگام رحلت، رسول خدا فرمود برای من دوات و کاغذ بیاورید.
این همه، حاکی از آن است که کاغذ در آن دوران رواج داشته است.
(رامیار، دکتر محمود تاریخ قرآن ص ۲۷۶ تا ۲۷۹.انتشارات امیر کبیر سال ۱۳۸۰)

همچنین یکی از محققین در این باره می‌نویسد:

یكی از ابزارهای رایج در نگارش ، میان اقوام و ملت‌های گوناگون در عصر نزول، كاغذ بود. در آن زمان كاغذ در هندوستان ساخته می‌شد و حجاز مركز تجارت بود و با این كالای تجاری كه به شام، یمن و روم می‌رفت،‌ آشنا بودند و از آن استفاد می‌كردند. بنابراین از زمان آغاز نزول وحی دسترسی به این وسیله فراهم بود ، اگرچه به لحاظ وارداتی بودن آن و شاید بالا بودن قیمت،‌ چندان فراوان نبود كه هرگاه بخواهند و هر اندازه بخواهند، فراهم آورند.
(نوشت افزار قرآن در عصر نزول ، هادی قابل)

نتیجه:

پس معلوم شد که در زمان رسول خدا و نزول وحی،  کاغذ جهت کتابت مورد استفاده قرار داده می‌شده است.

و ثانیا؛ درباره رواج استفاده از کاغذ در زمان امام جواد (علیه السلام) باید گفت:

بر اساس تصریح مورخین، نخستین کارخانه کاغذ سازی در جهان اسلام  در زمان هارون الرشید در بغداد ساخته شد.
(سیر تطور کاغذ و کاغذ سازی در دوران اسلامی‌، احمد دستوان.ص ۲۲)

ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد:

در زمان امین عباسی چون کتاب هایی که روی پوست نوشته شده بود از بین رفت مردم بغداد  فقط روی(طروس: کاغذ) کتابت می‌کردند.
(الفهرست، ابن الندیم، ص1 ص 36)

نتیجه:

بنابراین قبل از زمان امام جواد (علیه السلام) کارخانه کاغذ سازی در بغداد تاسیس شده بود و طبیعتا استفاده از کاغذ جهت کتابت در زمان ایشان رایج بوده است.

در نتیجه:

در زمان امام جواد (علیه السلام) نه تنها کاغذ یافت می‌شده بلکه استفاده از آن رایج بوده است.

همچنین وقتی امام (علیه السلام) به طور صریح بیان فرموده اند که کتابت حرز بر پوست آهو باشد، باید به آن عمل شود و برای عدول از آن و جایگزین کردن چیزی دیگر، نیاز به قرینه و دلیل می‌باشد که قرینه و دلیلی برای این کار نداریم.

با توجه به اینکه به عقیده ما شیعیان، ائمه، معصوم و حکیم اند و کار بدون دلیل و بیهوده انجام نمی‌دهند، نوشتن حرز روی پوست آهو حکمتی دارد که امام (علیه السلام) آن را می‌داند و ما از آن بی‌خبریم.

پس شدیدا این احتمال وجود دارد که برای تاثیر گذاری هرچه بیشتر، رعایت همه موارد و انجام تمامی مراحل، به نحوی که امام (علیه السلام) انجام داده‌اند لازم باشد.

پاسخ به سوال پنجم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

معنای لغوی، اصطلاحی و محل قرارگیری سرزمین «تِهامه»

یکی از اشکالات مطرح شده این بود که: امام جواد (علیه السلام) دستور داده‌اند پوست آهو از سرزمین «تِهامه» آورده شود پس استفاده از پوست آهو‌های مناطق دیگر، خلاف دستور ایشان است و درست نیست.

قبل از  پاسخ گویی به این سوال، ابتدا باید لفظ «تهامه» را از نظر معنای لغوی و جغرافیایی مورد بررسی قرار داد.

معنای لغوی «تهامه»

ابن منظور در لسان العرب می‌گوید:

تهامه از ریشه تهم  بمعنای شدت گرما و سکون هوا و باد است ونیز به زمینی که نسبت به جاهای دیگر پایین تر است تهامه  گفته می‌شود.
(ابن منظور لسان العرب ج۱۲ ص ۷۲)

اصمعی، لغت شناس معروف، می‌گوید:

التَّهمةُ الأَرض المُتَصَوِّبة إِلى الْبَحْرِ كأَنا مَصْدَرٌ مِنْ تِهامة. والتَّهائم: المُتصوِّبة إِلى الْبَحْرِ.
تهمه به زمینی گفته می‌شود که به دریا امتداد داشته باشد. و مصدر آن تهامه است.
(ابن منظور لسان العرب ج۱۲ ص ۷۴)

معنای اصطلاحی و جغرافیایی «تهامه»

و در اصطلاح به مکه یا زمین نازل و دره پایین و فرودست گفته می‌شود.

سرزمینی که در آن دوران به آن تهامه گفته می‌شد، همه خصوصیات لغوی را داشت: هم متصل به دریا بود، هم هوای آن به شدت گرم و ساکن بود و هم نسبت به شهر های دیگر عربستان پایین‌تر بود.

از نظر جغرافیایی، تهامه یک دشت ساحلی به امتداد دریای سرخ، سمت عربستان است. یک طرف آن یمن و طرف دیگر آن سوریه قرار دارد.

نتیجه:

در این که چرا امام جواد (علیه السلام) دستور داده‌اند برای کتابت حرز، پوست آهوی تهامه آورده شود، احتمال‌های مختلفی را می‌توان مطرح کرد:

• اول اینکه در سرزمین تهامه به دلیل شرایط مساعد زیستی، تعداد آهوان نسبت به دیگر مکان‌ها بیشتر بوده و آهوی تهامه معروف شده بود. به همین دلیل امام (علیه السلام) امر به تهیه پوست آهوی تهامه کرده‌اند. یعنی به دلیل فراوانی.
• احتمال دوم اینکه رق، یعنی پوست آماده شده برای کتابت، در این سرزمین تهیه می‌شده است.
• احتمال سوم این که در پوست آهوی تهامه حکمتی بوده است.
• و …

آنچه مسلم است، استفاده امام جواد (علیه السلام) از لفظ تهامه در روایت می‌باشد و نمی‌توانیم به صرف وجود برخی احتمالات از آن دست بکشیم همان‌طور که نمی‌توانیم به راحتی از کتابت بر روی پوست دست بکشیم. لذا باید اذعان کنیم آنچه اصل و مطابق روایت است استفاده از پوست آهوی تهامه می‌باشد. اما در صورتی که تهیه کردن آن دارای مشقت و سختی زیادی باشد که معمولا انجام نمی‌شود، یا از دسترس خارج باشد، از باب اضطرار می‌توانیم از پوست دیگر آهوان استفاده کنیم و این استدلال در موارد و قیود دیگر هم جاریست.

پاسخ به سوال ششم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

تاثیر حرز کتابت شده بر روی کاغذ

برای بررسی این موضوع، دو عنوان مطرح می‌کنیم:

تاثیر گذاری احراز و ادعیه

باید دانست به طور کلی تاثیر گذاری احراز و ادعیه به دست خداوند است و نمی‌توان منکر هر گونه تاثیر یا مدعی تاثیر صد در صد یک حرز یا دعا شد.

اما با توجه به این که حرز امام حواد (علیه السلام) یکی از مشهورترین حرز‌های رسیده از معصومین (علیهم السلام) بوده و نتایج و آثار آن هم در روایت ذکر شده و هم به صورت تجربی توسط استفاده کنندگان دیده شده است امیدواریم با عنایت الهی و تلاش برای تهیه این حرز بر اساس دستور العمل روایت، همذاهان مجموعه رضوی از آثار و برکات کامل این حرز بهره‌مند گردند.

آیا حرز مکتوب بر کاغذ تاثیری ندارد؟

در حالت کلی وقتی کسی به امید تاثیر، با استفاده از دعا یا حرز از خداوند طلب کمک می‌کند ممکن است به صلاحدید خدا و لطف الهی، مورد عنایت واقع شود و نتیجه ببیند.

اما اگر بخواهیم به بهترین نحو و به طور کامل تکلیف و وظیفه خود را انجام دهیم و فرامین و دستورات امام جواد (علیه السلام) را برای تهیه حرز رعایت کنیم واضح است که باید حرز را در حد امکان بر اساس روایت تهیه نماییم.
لذا «مجموعه رضوی» تلاش می‌کند در حد امکان با رعایت تمامی دستورات امام جواد (علیه السلام) مطابق با روایت عمل کند و حرزی کامل فراهم آورد به این امید که همراهان، از خواص و برکات کامل حرز بهره‌مند گردند.

پاسخ به سوال هفتم از مجموعه سوالات حرز امام جواد (علیه السلام):

شبهه تنافی استفاده از پوست آهو با حقوق حیوانات و محیط زیست

گاهی گفته می‌شود کتابت حرز روی پوست آهو باعث ازبین رفتن نسل آهو می‌شود لذا از نظر محیط زیستی درست نیست.

بررسی امکان شرعی ذبح آهو

طبق تصریح آیه قرآن، خداوند متعال همه چیز بویژه حیوانات را مسخر انسان قرار داده و برای استفاده او آفریده است.

چنانکه می‌فرماید:

«وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا ۗ  لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ» (نحل- ۵).
چارپایان را آفرید؛ در حالی که در آن‌ها برای شما وسیله پوشش و منافع دیگری است و از گوشت آن‌ها می‌خورید.

«أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ» (مائده- ۱).
و چارپایان برای شما حلال شد، مگر آنچ (ممنوع بودنش) بر شما خواند می‌شود.

از این دو آیه استفاده می‌شود که انسان می‌تواند حیوانات حلال گوشت را جهت استفاده از آنان ذبح و یا شکار کرد.

دین مبین اسلام حقوق زیادی برای حیوانات قائل شده که در کتب فقهی به طور تفصیلی بیان گردیده است.

به طور کلی از نظر اسلام حقوق حیوانات از جمه حق حیات،حق استفاده از منابع طبیعی و غیره محفوظ است اما چون حیوانات برای استفاده انسان آفریده شده‌اند خداوند متعال به انسان اجازه داده است جهت استفاده از حیوان از او سلب حیات کند. البته برای این مورد هم نکات زیادی مورد توجه قرار داده است مانند شرایط ذبح -مثل آب دادن و استفاده از چاقوی تیز و غیره- و عدم انجام شکار برای تفریح و به صورت بیهوده وموارد بسیار دیگری که هم در علم فقه و هم در علم اخلاق مورد بحث قرار گرفته اند.

همچنین باید توجه داشت که خود امام جواد (علیه السلام) جهت کتابت حرز از پوست آهو استفاده و امر به تهیه پوست آهو نمودند. از آنجا که ایشان نسبت به حقوق حیوانات آگاهی کامل دارند و همچنین عمل و سخن امام برای ما حجت است پس می‌توانیم به آن عمل کنیم و بفهمیم مشکل شرعی ندارد چرا که اگر این کار اشکالی داشت یا باعث پایمال شدن حقی می‌شد قطعا امام (علیه السلام) خودشان این کار را نمی‌دادند و از آن نهی می‌فرمودند.

شرایط دیگری نیز برای این کار لحاظ شده است که باید مد نظر قرار گیرد مثلا اگر حیوان در ملک غیر باشد یا از نظر قانون، شکار و ذبح ممنوع باشد از نظر شرعی اجازه شکار یا ذبح نخواهیم داشت.

نتیجه:

پس از نظر شرعی و طبق اجازه شارع، اگر حیوان قابل تملک باشد و از نظر قانونی منعی وجود نداشته باشد، شکار حیوان مشکلی ندارد و با حقوق حیوانات هم منافاتی ندارد.

به طور مثال اگر طبق قوانین در برخی فصول یا در برخی نواحی شکار آهو مجاز باشد، یا مجوز پرورش آهو داشته باشیم و مغایر با قانون هم نباشد، می‌توانیم برای استفاده های منطقی آن را شکار یا ذبح کنیم.

بررسی زیست محیطی شکار آهو

شکار بی‌رویه و خلاف قانون حیوانات، بدون شک تاثیر مخربی بر زیست و زیستگاه آنها دارد. اما در کشور ما سازمان حفاظت از محیط زیست که متولی بررسی علمی و تصمیم گیری و قانون سازی درباره گونه های مختلف گیاهی و جانوری است قوانینی وضع کرده که با رعایت آن‌ها چرخه طبیعت از حالت تعادل خارج نمی‌شود. لذا با رعایت این قوانین، شکار مجاز آهو تاثیر منفی از نظر زیست محیطی بر این گونه جانوری نخواهد داشت.

رویکرد «مجموعه رضوی» در تهیه پوست آهو

مجموعه رضوی همواره تلاش می کند مرغوب ترین پوست‌های اصل را تهیه نماید. با توجه به اینکه تهیه کننده پوست باید همیشگی و در دسترس باشد لذا با شناسایی مواردی از قبیل هتل‌ها و رستوران‌هایی در کشور عراق که فقط از گوشت آهو برای طبخ و پذیرایی استفاده می‌کنند یا شناسایی مراکز پرورش آهو، یا شناسایی افراد معتمد، تلاش می‌کند بدون تاثیر منفی بر محیط زیست اقدام به فراهم کردن پوست مورد نیاز خود کند.

برای کسب اطلاعات بیشتر راجع به حرز کبیر امام جواد (علیه السلام) اینجا را کلیک کنید.