سید بن طاووس مولف کتاب مهج الدعوات

شناسایی ویژگی های شخصی سید بن طاووس

جایگاه خانوادگی مولف و زهد و تقوای او به طور طبیعی در نوشته های وی تاثیر گذار خواهد بود.به همین دلیل پس از بررسی نسب و خانواده ی سید بن طاووس به ویژگی های دیگری مانند زهد و تقوا و صفای دل پرداخته می شود.

نسب و خانواده سید بن طاووس

سید رضی الدین ، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس حسنی حلی،مشهور به سید بن طاووس، در روز 15 محرم سال 589 ه.ق در شهر حلًه عراق به دنیا آمد. وی از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) بود. پدرش ،موسی بن جعفر، از راویان و محدثان بزرگ بوده و مادر او نیز دختر ورام بن ابی فراس بن حمدان، از علمای بزرگ امامیه بوده، مادر پدرش نیز نوه شیخ طوسی است. سید بن طاووس را ذوالحسبین می گفتند زیراجدّه او ام کلثوم دختر امام سجاد (علیه السلام) همسر داود بن حسن پسر امام حسن علیه السلام بوده است.

دختر اول ایشان به نام شرف الاشراف در سن 12سالگی حافظ کل قرآن بوده و دختر دومش فاطمه نیز قبل از 9 سالگی حافظ قرآن شد و پدرش به وی و برادارانش اجازه روایت امالی شیخ طوسی داد. وی پس از سالها تلاش علمی در سال 664 هجری در سن 75سالگی در شهر بغداد وفات یافت.

زهدو تقوا

سید بن طاووس در زهد و تقوا اشتهار داشت .ایشان همواره مراقب گفتار و کردار خود بود تاجایی که او را سید اهل مراقبه می گفتند.علامه حسینی طهرانی می گوید:((استاد ما علامه طباطبایی دو نفر از علمای اسلام را بسیار احترام مینمود و از آنها با عظمت یاد مینمود یکی سید بن طاووس و دیگری سید بحرالعلوم )) تمام تلاش ابن طاووس، ذکر و یاد خدای متعال بود.

وی به فرزندش وصیت میکند به دنبال علمی که خداوند او را موظف به فراگیری آن نکرده نرود و از مطالعه کتابی که اورا از یاد خداوند باز می دارد ،پرهیز کند.

سید از عبادت لذّت میبرد وجشن تکلیف از افتخارات ایشان است. وقتی 15 سالش تمام شد و وارد سال شانزدهم شد ،گفت باید شاکر باشم که تا دیروز لایق محضر الهی نبودم که بامن سخن بگویید؛ لایق نبودم جزو خطاب ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾ باشم ،خداوند چیزی از من بخواهد ،به من فرمان بدهد و من اطاعت کنم اما از امروز به حدی رسیدم که خدای سبحان به من دستور میدهد. بامن حرف میزند. مرا خطاب قرار میدهد و این روز عید من است. لذا جشنی گرفت عده ای را دعوت کرده، پذیرایی کرد و شیرینی داد.مردم گفتند چه جشنی است؟ گفت جشن تشریف است نه تکلیف. من مشرّف شدم نه مکلّف؛ چون هیچ سختی ندارد، شرافت است.

وی بسیار اهل احتیاط بود و از نشستن بر مسند فتوا خودداری نمود.

ایشان از پذیرش مسند قضاوت نیز پرهیز نمود.

وقتی المستنصر بااللّه، خلیفه عباسی، پیشنهاد منصب فتوا، نقابت سادات، حتی وزارت، سفارت و… را به او داد، نپذیرفت و در پاسخ فرمود:((اگر من در جهت مصلحت شما عمل کنم باید رابطه خویش را با خداوند قطع نمایم و اگر بر اساس اوامر الهی و عدل و انصاف حرکت نمایم ،خاندان ، سفیران و وزرای تو آن را تحمل نخواهند کرد.)) او به دلیل ترس از گرفتار شدن به دنیا از ازدواج با دختر نصیر الدین مهدی، وزیر خلیفه ناصر عباسی امتناع ورزید و از حلّه به کاظمین رفت.

صفای دل سید بن طاووس

نیّت و عمل خالصانه ،دل را صیقل داده و از زبیان آنچه مورد رضایت پروردگار نیست تبرّی می جوید بدیهی است اخلاص، در اعتبار آثار علمی افراد موثر بوده و باعث اقبال عالمان به آن میگردد. سیدبن طاووس از جمله نمونه های علمی است که به مقام مخلصین رسیده است. او خود میگوید((همیشه مراقب بوده ام که عملم برای مجرّد ثواب وزیارت نباشد بلکه فقط خالصا لوجه الله باشد.)) و در جای دیگر مینویسد:(( خداوند برمن منّت نهاد و هدایتم کرد به اخلاص در عبادتش بدون تعلق خاطری به بخشش هایش و ترس از نقمت هایش.)) بدیهی است شخصیتی که چنین مراقبت و مواظبت داشته،نسبت به نقل کلمات معصومان(علیهم السلام) نیز دقت ویژه دارد لذا همین امر، اعتبار ویژه ای به کتاب او بخشیده است.

یکی دیگر از مسائلی که سید را متمایز ساخته،عشق وصف ناشدنی و ارتباط تنگاتنگ وی با امام عصر عجل الله است.محدث نوری پس از ذکر یکی از ملاقاتهای سید با امام زمان عجل الله مینویسد: در موارد متعددی از کتب سید خصوصا کشف المحجه ظاهر است که باب ملاقات با امام عصر عجل الله برای وی مفتوح بوده است.)) سید بن طاووس یه مرحله ی از ایمان و تقوا رسیده بود و به دیانت خود ایمان داشت که پیروان ادیان دیگر را به مباهله دعوت می نمود. چنانکه خود میگوید:((من بعضی از یهود و نصاری که علنا دین اسلام راد انکار میکردند دعوت به مباهله کردم که دیگر برای هرکسی که از این مباهله مطلّع میشود شبهه ای باقی نماند؛ اما آنها حاضر نشدند زیرا اگر مباهله میکردند، یا باید اسلام را می پذیرفتند و یا مغلوب می گشتند.))

علاّمه حلی، شاگرد سید بن طاووس، استاد خود را صاحب کرامات می داند. علامه مجلسی نیز وی را موثق، زاهد و جمال العارفین معرفی میکند.

محدث قمی درباره ی وی مینویسد:((سید رضی الدین ابوالقاسم بزرگوارباتقوا، زاهد، سعادتمند، پیشوای عارفان، چراغ شب زنده داران، صاحب کرامات، طاووس آل طاووس بوده است)).علامه تهرانی از استادش علامه محمد حسن طباطبایی نقل می نماید:((ماروح بسیاری از علماء را حاضر کردیم و سوالاتی نمودیم مگر روح دو نفر را که نتوانستیم احضارکنیم، یکی روح مرحوم سید بن طاووس و دیگری روح مرحوم سید مهدی بحر العلوم، این دو نفر گفته بودند ما وقف خدمت حضرت امیرالمومنین علیه السلام هستیم و ابدامجالی برای پائین آمدن نداریم.))

علامه حسن زاده درباره سید می گوید: آن جناب در کتاب شریف اقبال فرموده است:((من بدون استهلال و رجوع به جدول تقویم از اوّل ماه و هلال آن با خبرم ،ونیز از لیله القدر آگاهی دارم.))

جایگاه و شئون علمی مولف

بدیهی است که جایگاه علمی مولف تاثیر مستقیم در اعتبار آثار علمی وی دارد. سیدبن طاووس، در فراگیری علوم اسلامی باجدّیت تلاش مینمود و سعی داشت در هر رشته ای قدم میگذارد آن را به نهایت برساند زیرا جدّش ورّام در کودکی به او سفارش نمود: ((در هر رشته ای از علم و عمل وارد شدی به درجه پایین آن قانع مباش.)) لذا سید نیز به فرزندش سفارش مینمود فقه را به صورتی بخوان که دیگر مقلّد کسی نباشی ،زیراهرکس به درجه ی پایین قانع شود، مغبون است. اساتید،شاگردان،آثار،سفرهای علمی، تخصص مولف، هوش و ذکاوت مولف، تجربه علمی و دقت در نقل مطالب از جمله معیارهای تشخیص جایگاه علمی افراد میباشد.

اساتید

عوامل متعددی در شکل گیری شخصیت افراد موثرند که یکی از مهمترین آنها استاداست.سید بن طاووس از محضر اساتید متعدد و سرشناسی مانند پدرش موسی بن جعفر بن طاووس حسنی، جدش، ورام بن ابی فراس، ابن نما حلّی و فخّار بن معد موسوی بهره برد.

شاگردان سید بن طاووس

یکی از راه هایی که میتوان با آن درجات علمی افراد را مشخص نمود تعداد شاگردان و درجه علمی آنان است زیرا شاگردان عالم و برجسته، عالم بودن استاد خود را اثبات می نماید. سید بن طووس در دوران عمر شریف خود توانست شاگردان متعددی تربیت نمایید. در این میان میتوان به بازرگانی مانند شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی )،علامه حلی ؛حسن بن داوود حلّی، عبدالکریم بن احمدبن طاووس و علی بن عیسی اربلی اشاره نمود.

آثار علمی سید بن طاووس

کمیّت و کیفیت آثار علمی از مولفه های شناخت جایگاه علمی افراد است .سید بن طاووس حدود 50 اثر تالیف نمود.یکی از امتیازات سید بن طاووس دسترسی به منابع متقدم بود زیرا وی کتابخانه ی غنی داشت که حدود 1500 اثر در آن وجود داشت و از جدش به ارث برده بود و به گفته ی خودش تمام آن کتاب ها را مطالعه کرده یا درس گرفته بود و در تالیف آثار خویش از آنها استفاده نمود.همین علّت بتعث شد مطالب کتاب منهج الدعوات نیز به طور مستقیم از آثار گذشتگان نقل گردد که خود اعتباری مضاعف به این کتاب بخشیده است .دیگر آثار علمی سید عتبارتند از: ((جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع))،((فلاح الاسائل و نجاح المسائل))،((سعدالسعود))،((الامان من اخطار الاسفار))،((الدروع الواقیه ))،((الاقبال لصالح الاعمال))،((مصباح الزائر))،((کتاب المجتنی))،((الطرایف فی معرفه الذهب))، ((الاجازات))، ((الاصطفاء فی تاریخ الملوک والخفاء))، ((انوار الاخبار ابی عمرو الزاهد))،

((البهجه لثمره المحجه))،((التحصین فی اسرار ما زاد علی کتاب الیقیین ))،((التوفیق للوفاء بعد التفریع ))، ((ربیع الالباب ))،((روح الاسرار و روح الاسمار))،((غیاث سلطان الوری لسکان الثری ))،((الطرف من الانباء و المناقب))،((فتح الابواب بین ذوی الالباب))،((فتح محجوب الجواب الباهر فی شرح وجوب خلق الکافر))،((فرحه الناظرو بهجه الخواطر))،((القبس الواضح من کتاب الجلیس الواضح))،((محاسبه النفس))،((کشف المهجه لثمره المهجه))،((الملهوف علی قتلی الطفوف))،درتاریخ کربلا،((الیقین فی اِمره امیر المومنین علی بن ابی طالب))،((مهمات فی صلاح المتعبد و تتمات لمصباح المجتهد))،((المضمار))،((مسالک المحتاج الی مناسک الحاج))،((فرج المهموم بمعرفه منهج الحلال و الحرام من علم النجوم))،((الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر))،((کتاب التکلیف)).

سفرهای علمی سید بن طاووس

سفرهای علمی جزو امتیازات یک مولف است زیرا باسلیقه ها،فنون و روش های مختلف علمی آشنا گردیده و در پختگی و تجربه علمی وی موثر است.سید بن طاووس جهت فراگیری علوم مختلف به شهرهای بغداد، نجف،کربلاء، کاظمین، سامراء،و خراسان سفر کرد.

تخصص مولف کتاب

بدیهی است آثاری که یک متخصص در رشته خود تالیف نماید از استحکام و قوت بیشتری برخوردار است. سید بن طاووس گرچه فقیه، ادیب و شاعر بود اما در موضوع ادعیه و زیارات تخصصی ویژه داشت و اکثر تالیفات وی در این رشته میباشد. یکی از مسائلی که در تبحّر وتسلّط کامل سید بر مباحث را نشان میدهد ،چرک نویس نداشتن کتاب های وی است.

بسیار هستند کسانی که بتوانند بدون چندبار نوشتن و پاک کردن و حذف اضافه،مطلبی را چنین دقیق و صحیح بنویسند.سید بن طاووس در آخر اقبال الاعمال می گوید:((کتاب هایی که در دعا نوشته ام بر عادت و روش اهل تصنیف و تالیف نبوده و در نزدمن چیزی به نام چرک نویس نمی باشد.)) ودر آخر سعدالسعود می نویسد :((این کتاب ها نیز مانند سائر مصنّفات ما بر طبق عادتی که داریم چرک نویس ندارد بلکه چرک نویس و پاک نویس آن یکی است.))

هوش و ذکاوت مولف

سید با درکی قوی و هوشی سرشار قدم در راه علم نهاد و در این راه سعی و تلاش بسیار نمود. چنان که در اندک زمانی از تمام هم شاگردی های خود سبقت گرفت.وی در ((کشف المحجه))می گوید:((وقتی من وارد کلاس شدم آنچه را دیگران در طول چند سال آموخته بودند، در یک سال آموختم و از آنان پیشی گرفتم.))در اندک زمانی در علم فقه مهارت یافت و پس از آنکه مدت دو سال ونیم به تحصیل فقه پرداخت،خود را از استاد بی نیاز دید. سید میگوید ((آنچه از ادعیه انشاء کرده ام همه آنها بدون فکر و تامل بوده،بلکه آنهارا مالک اشیاءپروردگارم بر من اضافه کرده است.))

تجربه علمی مولف

بدیهی است هرچه شخصیت علمی یک مولف از پختگی بیشتری برخوردار باشد، آثار و بیانات علمی نیز جامعیت بیشتری داشته و از این جهت بر اعتبار اثر می افزاید. مناظره، از سخت ترین کارهای علمی است که فقط بزرگان اهل و متخصصان از عهده آن بر می آیند.

معمولا افراد مناظره کننده،علمیّت آنها ثابت گردیده است. سید بن طاووس ،مناظره های متعددی با فِرق مختلف اسلامی، انجام داده است.

مهج الدعوات از آخرین تالیفات سید بن طاووس است که در سال 662 ه ق؛ یعنی دو سال قبل از وفات ایشان به پایان رسیده است. لذا این کتاب از این جنبه اعتبار خوبی دارد.

سیدبن طاووس وقتی دعاهایی را که متون آنها شبیه یکدیگر است نقل میکند، علّت تکرار آن حرز را بیان نموده و این خود نشانگر تسلّط کامل وی بر مطالب کتاب است به عنوان مثال وقتی دعایی با عنوان ((ومن ذلک دعاء الصادق علیه السلام لمااستدعاه المنصور مرة .))را نقل می کند،می گوید:((گرچه این حرز را قبلا ذکر کردیم،اما به دلیل اضافاتی که در متن دارد ،آن را دوباره بیان می کنیم.))

حفظ امانت داری

سید در جای جای این کتاب شریف ،دعاها و حرزهایی از خود باعنوان ((دعا ورد علی خاطری)) نقل نموده است. سید ابن طاووس، علاوه بر آن ،براساس قرائنی که در دست داشته حتی اگر احتمال می داده بخشی از یک دعا یا حرز از غیر معصوم است. برای حفظ امانت داری آن را حذف نکرده ولی پس از ذکر، آن را گوشزد نموده است. به عنوان مثال وقتی دعایی با عنوان ((ومن ذلک دعاء یوسف علیه السلام فی بعض اوقات بلواه)).چنین نقل میکند:(( یَا غَافِرَ الذُّنُوبِ یَا عَلَّامَ الْغُیُوبِ یَا سَاتِرَ الْعُیُوبِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِي وَ لِوَالِدَیَّ َّ وَ تَجَاوَزْ عَنَّا فِیمَا تَعْلَمُ فَإِنَّکَ الْأَعَزُّ الْأَکْرَم…)).

میگوید؛احتمال دارد (( أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ)) تا آخر دعا، اضافه راویان باشد.

یکي دیگر از دقتهای سید در مقایسه نسخههای مختلف با یکدیگر است. ایشان پس از مراجعه به نسخ متعدد و إرائه گزارش، صحیح ترین نسخه را در کتاب خود آورده است به عنوان نمونه پس از بیان عبارت یَا مَشْهُورا فی الْأَرَضیین یامشهورا فِي الْآخِرَةِ یَا مَشْهُورا فِي الدُّنْیَا جَهَدَتِ الْجَبَابِرَةُ وَ الْمُلُوکُ عَلَى إِطْفَاءِ نُورِکَ وَ إِخْمَادِ ذِکْرِکَ فَأَبَى اللَّه نُورَکَ …؛ ))²مینویسد :((در نسخه ای دیدم : ((و أبیت إلّا أن یتمّ نورک)) آمده است.

وی تا اطمینان و یقین نداشت، نام کتابي را بیان نمينمود و آن را به شخصي منتسب نميکرد به عنوان نمونه هنگام ذکر یکي از دعاهای امام صادق صلی الله علیه آورده است:(( ما این دعا را از کتابى نقل کردیم که قطع آن به قدر نصف ثمن کاغذ بود و مشتمل بر چند کتاب بود که اول آن کتاب ((التنبیه لمن یتفکّر فیه )) (تنبیه برای کسی که در او تفکر بن عبدالله اسکندری روایت شده …) سید گرچه مشخصات کتاب را بیان نموده؛ اما نامي از آن نیاورده و آن را به شخصي منتسب ننموده است. سید بن طاووس هنگام نقل حکایت خوابي که به سبب صدور یکی ازدعاهای امیر المومنان علیه السلام مرتبط است ،مینویسد:این حکایت را در آخر کتابی که قطع آن به قدر یک شانزدهم کاغذ کامل ،و به خط ابن باقلانی بود،دیدم اما خط این نوشته با خط کتاب متفاوت بود )). اشاره سید به تفاوت خط،نهایت احتیاط و وارستگی وی را می رساند که در اعتبار کتاب موثر است.