فهرست مطالب
کتاب مهج الدعوات و منهج العبادات از برترین کتاب های دعایی شیعه است.
این اثر در قرن هفتم هجری توسط سیدبن طاووس تالیف گردیده است.
کتاب مهج الدعوات دارای چند فصل است.
فصل اول حرزهای معصومان (علیهم السلام)
اثر پیش رو به اعتبار سنجی و شرح حرز های این کتاب پرداخته است.
قبل از ورود به مباحث اصلی این اثر، اعتبار و جایگاه کتاب منهج الدعوات را مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار میدهیم.
بررسی تحلیلی اعتبار و جایگاه کتاب مهج الدعوات و منهج العبادات بسیاری از آموزه های دینی در قالب دعا عرضه گردیده.
به همین جهت کتاب های متعددی به این امر اختصاص یافته است.
حساسیت مقوله دعا و نیاز مضاعف جامعه به آن از یک سوء، سوء استفاده های نامشروعی که از این مقوله شده از دیگر سوء.
و همچنین تاثیر مستقیم شناخت میزان اعتبار هر کتاب در توجه و اهتمام به روایات آن، از طرف دیگر، ضرورت اعتبار سنجی منابع دعایی را دو چندان نموده است.
یکی از مهمترین منابع دعا و حرز، کتاب مهج الدعوات و منهج العبادات تالیف سیدبن طاووس است.
تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در مورد اعتبار این کتاب انجام نگرفته است.
مقاله پیش رو باتوجه به سه معیار شخصیت مولف، متن کتاب و ویژگی های کلی اثر، در قالبی منظم و ساختاری منسجم به اعتبار سنجی تحلیلی این کتاب پرداخته است.
فایده ی این تحقیق علاوه بر مشخص نمودن جایگاه حققیقی کتاب مهج الدعوات، دستیابی به نو یافته هایی درباره روش شناسی اعتبارسنجی کتاب های دعا و زیارت است.
به طور کلی مهج الدعوات از اعتبار خوبی برخوردار است.
شهرت مولفبه صداقت و امانت ،تخصص وی،تایید محتوای کتاب توسط ایشان و هم خوانی متون آن با مسلمات دین و مذهب، برخی از معیارهایی است که اعتبار این اثر را دو چندان نموده است.
مقاله ی حاضر در سه بخش تنظیم گردیده است:
الف.ویژگی های مولف .
ب.ملاک های مربوط به ویژگی های کلی کتاب.
ج.ملاک های مربوط به متن کتاب.
الف. ویژگی های مولف
شناسایی دقیق مولف و مشخص نمودن جایگاه وی، در رتبه بندی کتاب موثر است.
در این بخش از پژوهش ،شناخت تحلیلی مولف و همچنین جایگاه علمی وی مورد ارزیابی قرار میگیرد.
شناسایی ویژگی های شخصی سید بن طاووس
جایگاه خانوادگی مولف و زهد و تقوای او به طور طبیعی در نوشته های وی تاثیر گذار خواهد بود.
به همین دلیل پس از بررسی نسب و خانواده ی سید بن طاووس به ویژگی های دیگری مانند زهد و تقوا و صفای دل پرداخته می شود.
نسب و خانواده
سید رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس حسنی حلی، مشهور به سید بن طاووس، در روز 15 محرم سال 589 ه.ق در شهر حلًه عراق به دنیا آمد.
وی از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) بود.
پدرش، موسی بن جعفر، از راویان و محدثان بزرگ بوده و مادر او نیز دختر ورام بن ابی فراس بن حمدان، از علمای بزرگ امامیه بوده، مادر پدرش نیز نوه شیخ طوسی است.
سید بن طاووس را ذوالحسبین می گفتند زیراجدّه او ام کلثوم دختر امام سجاد (علیه السلام) همسر داود بن حسن پسر امام حسن علیه السلام بوده است.
دختر اول ایشان به نام شرف الاشراف در سن 12سالگی حافظ کل قرآن بوده.
دختر دومش فاطمه نیز قبل از 9 سالگی حافظ قرآن شد و پدرش به وی و برادارانش اجازه روایت امالی شیخ طوسی داد.
وی پس از سالها تلاش علمی در سال 664 هجری در سن 75سالگی در شهر بغداد وفات یافت.
زهدو تقوا
سید بن طاووس در زهد و تقوا اشتهار داشت.
ایشان همواره مراقب گفتار و کردار خود بود تاجایی که او را سید اهل مراقبه می گفتند.
علامه حسینی طهرانی می گوید:
((استاد ما علامه طباطبایی دو نفر از علمای اسلام را بسیار احترام مینمود و از آنها با عظمت یاد مینمود یکی سید بن طاووس و دیگری سید بحرالعلوم )).
تمام تلاش ابن طاووس، ذکر و یاد خدای متعال بود.
وی به فرزندش وصیت می کند به دنبال علمی که خداوند او را موظف به فراگیری آن نکرده نرود و از مطالعه کتابی که اورا از یاد خداوند باز می دارد ،پرهیز کند.
عبادت سید
سید از عبادت لذّت میبرد وجشن تکلیف از افتخارات ایشان است.
وقتی 15 سالش تمام شد و وارد سال شانزدهم شد، گفت باید شاکر باشم که تا دیروز لایق محضر الهی نبودم که بامن سخن بگویید.
لایق نبودم جزو خطاب ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾ باشم، خداوند چیزی از من بخواهد.
به من فرمان بدهد و من اطاعت کنم.
اما از امروز به حدی رسیدم که خدای سبحان به من دستور می دهد.
بامن حرف میزند، مرا خطاب قرار میدهد و این روز عید من است.
لذا جشنی گرفت عده ای را دعوت کرده، پذیرایی کرد و شیرینی داد.
مردم گفتند چه جشنی است؟ گفت جشن تشریف است نه تکلیف. من مشرّف شدم نه مکلّف؛ چون هیچ سختی ندارد، شرافت است.
وی بسیار اهل احتیاط بود و از نشستن بر مسند فتوا خودداری نمود.
ایشان از پذیرش مسند قضاوت نیز پرهیز نمود.
وقتی المستنصر بااللّه، خلیفه عباسی، پیشنهاد منصب فتوا، نقابت سادات، حتی وزارت، سفارت و… را به او داد، نپذیرفت.
در پاسخ فرمود:
((اگر من در جهت مصلحت شما عمل کنم باید رابطه خویش را با خداوند قطع نمایم و اگر بر اساس اوامر الهی و عدل و انصاف حرکت نمایم ،خاندان ، سفیران و وزرای تو آن را تحمل نخواهند کرد.\)).
او به دلیل ترس از گرفتار شدن به دنیا از ازدواج با دختر نصیر الدین مهدی، وزیر خلیفه ناصر عباسی امتناع ورزید و از حلّه به کاظمین رفت.
صفای دل
نیّت و عمل خالصانه، دل را صیقل داده و از بیان آنچه مورد رضایت پروردگار نیست تبرّی می جوید.
بدیهی است اخلاص، در اعتبار آثار علمی افراد موثر بوده و باعث اقبال عالمان به آن می گردد.
سیدبن طاووس از جمله نمونه های علمی است که به مقام مخلصین رسیده است.
او خود میگوید:
((همیشه مراقب بوده ام که عملم برای مجرّد ثواب وزیارت نباشد بلکه فقط خالصا لوجه الله باشد)).
و در جای دیگر مینویسد:
(( خداوند برمن منّت نهاد و هدایتم کرد به اخلاص در عبادتش بدون تعلق خاطری به بخشش هایش و ترس از نقمت هایش)).
بدیهی است شخصیتی که چنین مراقبت و مواظبت داشته، نسبت به نقل کلمات معصومان(علیهم السلام) نیز دقت ویژه دارد.
لذا همین امر، اعتبار ویژه ای به کتاب او بخشیده است.
یکی دیگر از مسائلی که سید را متمایز ساخته، عشق وصف ناشدنی و ارتباط تنگاتنگ وی با امام عصر عجل الله است.
محدث نوری پس از ذکر یکی از ملاقاتهای سید با امام زمان عجل الله مینویسد:
در موارد متعددی از کتب سید خصوصا کشف المحجه ظاهر است که باب ملاقات با امام عصر عجل الله برای وی مفتوح بوده است)).
سید بن طاووس یه مرحله ی از ایمان و تقوا رسیده بود و به دیانت خود ایمان داشت که پیروان ادیان دیگر را به مباهله دعوت می نمود.
چنانکه خود میگوید:
من بعضی از یهود و نصاری که علنا دین اسلام راد انکار می کردند دعوت به مباهله کردم.
که دیگر برای هرکسی که از این مباهله مطلّع میشود شبهه ای باقی نماند؛ اما آنها حاضر نشدند زیرا اگر مباهله میکردند، یا باید اسلام را می پذیرفتند و یا مغلوب می گشتند.
علاّمه حلی، شاگرد سید بن طاووس، استاد خود را صاحب کرامات می داند.
علامه مجلسی نیز وی را موثق، زاهد و جمال العارفین معرفی می کند.
محدث قمی درباره ی وی مینویسد:
((سید رضی الدین ابوالقاسم بزرگوارباتقوا، زاهد، سعادتمند، پیشوای عارفان، چراغ شب زنده داران، صاحب کرامات، طاووس آل طاووس بوده است)).
علامه تهرانی از استادش علامه محمد حسن طباطبایی نقل می نماید:
ما روح بسیاری از علماء را حاضر کردیم و سوالاتی نمودیم مگر روح دو نفر را که نتوانستیم احضارکنیم،
یکی روح مرحوم سید بن طاووس و دیگری روح مرحوم سید مهدی بحر العلوم.
این دو نفر گفته بودند ما وقف خدمت حضرت امیرالمومنین علیه السلام هستیم و ابدامجالی برای پائین آمدن نداریم.
علامه حسن زاده درباره سید می گوید:
آن جناب در کتاب شریف اقبال فرموده است:
((من بدون استهلال و رجوع به جدول تقویم از اوّل ماه و هلال آن با خبرم ،ونیز از لیله القدر آگاهی دارم)).
جایگاه و شئون علمی مولف
بدیهی است که جایگاه علمی مولف تاثیر مستقیم در اعتبار آثار علمی وی دارد.
سیدبن طاووس، در فراگیری علوم اسلامی باجدّیت تلاش مینمود و سعی داشت در هر رشته ای قدم میگذارد آن را به نهایت برساند.
زیرا جدّش ورّام در کودکی به او سفارش نمود:
((در هر رشته ای از علم و عمل وارد شدی به درجه پایین آن قانع مباش)).
لذا سید نیز به فرزندش سفارش مینمود فقه را به صورتی بخوان که دیگر مقلّد کسی نباشی،
زیرا هرکس به درجه ی پایین قانع شود، مغبون است.
اساتید، شاگردان، آثار، سفرهای علمی، تخصص مولف، هوش و ذکاوت مولف، تجربه علمی و دقت در نقل مطالب از جمله معیارهای تشخیص جایگاه علمی افراد می باشد.
اساتید
عوامل متعددی در شکل گیری شخصیت افراد موثرند که یکی از مهمترین آنها استاداست.
سید بن طاووس از محضر اساتید متعدد و سرشناسی مانند پدرش موسی بن جعفر بن طاووس حسنی، جدش، ورام بن ابی فراس، ابن نما حلّی و فخّار بن
معد موسوی بهره برد.
شاگردان
یکی از راه هایی که میتوان با آن درجات علمی افراد را مشخص نمود تعداد شاگردان و درجه علمی آنان است.
زیرا شاگردان عالم و برجسته، عالم بودن استاد خود را اثبات می نماید.
سید بن طووس در دوران عمر شریف خود توانست شاگردان متعددی تربیت نمایید.
در این میان می توان به بزرگانی مانند شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی ) اشاره نمود.
همچنین می توان به علامه حلی ؛حسن بن داوود حلّی، عبدالکریم بن احمدبن طاووس و علی بن عیسی اربلی اشاره نمود.
آثار علمی
کمیّت و کیفیت آثار علمی از مولفه های شناخت جایگاه علمی افراد است.
سیدابن طاووس حدود 50 اثر تالیف نمود.
یکی از امتیازات سید بن طاووس دسترسی به منابع متقدم بود زیرا وی کتابخانه ی غنی داشت که حدود 1500 اثر در آن وجود داشت و از جدش به ارث برده بود.
به گفته ی خودش تمام آن کتاب ها را مطالعه کرده یا درس گرفته بود و در تالیف آثار خویش از آنها استفاده نمود.
همین علّت بتعث شد مطالب کتاب منهج الدعوات نیز به طور مستقیم از آثار گذشتگان نقل گردد که خود اعتباری مضاعف به این کتاب بخشیده است.
دیگر آثار علمی سید عتبارتند از:
((جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع))، ((فلاح الاسائل و نجاح المسائل))، ((سعدالسعود))، ((الامان من اخطار الاسفار))، ((الدروع الواقیه )).
((الاقبال لصالح الاعمال))، ((مصباح الزائر))، ((کتاب المجتنی))، ((الطرایف فی معرفه الذهب))، ((الاجازات))، ((الاصطفاء فی تاریخ الملوک والخفاء)).
((البهجه لثمره المحجه))، ((التحصین فی اسرار ما زاد علی کتاب الیقیین ))، ((التوفیق للوفاء بعد التفریع ))، ((ربیع الالباب ))،((روح الاسرار و روح الاسمار)).
((غیاث سلطان الوری لسکان الثری ))، ((الطرف من الانباء و المناقب))، ((فتح الابواب بین ذوی الالباب))، ((فتح محجوب الجواب الباهر فی شرح وجوب خلق الکافر)).
((فرحه الناظرو بهجه الخواطر))، ((القبس الواضح من کتاب الجلیس الواضح))، ((محاسبه النفس))، ((کشف المهجه لثمره المهجه))، ((الملهوف علی قتلی الطفوف)).
درتاریخ کربلا، ((الیقین فی اِمره امیر المومنین علی بن ابی طالب))، ((مهمات فی صلاح المتعبد و تتمات لمصباح المجتهد))،((المضمار))،((مسالک المحتاج الی مناسک الحاج)).
((فرج المهموم بمعرفه منهج الحلال و الحرام من علم النجوم))،((الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر))،((کتاب التکلیف)).
سفرهای علمی
سفرهای علمی جزو امتیازات یک مولف است زیرا باسلیقه ها،فنون و روش های مختلف علمی آشنا گردیده و در پختگی و تجربه علمی وی موثر است.
سید بن طاووس جهت فراگیری علوم مختلف به شهرهای بغداد، نجف،کربلاء، کاظمین، سامراء،و خراسان سفر کرد.
تخصص مولف کتاب
بدیهی است آثاری که یک متخصص در رشته خود تالیف نماید از استحکام و قوت بیشتری برخوردار است.
سید بن طاووس گرچه فقیه، ادیب و شاعر بود اما در موضوع ادعیه و زیارات تخصصی ویژه داشت و اکثر تالیفات وی در این رشته می باشد.
یکی از مسائلی که در تبحّر وتسلّط کامل سید بر مباحث را نشان میدهد ،چرک نویس نداشتن کتاب های وی است.
بسیار هستند کسانی که بتوانند بدون چندبار نوشتن و پاک کردن و حذف اضافه،مطلبی را چنین دقیق و صحیح بنویسند.
سید بن طاووس در آخر اقبال الاعمال می گوید:
((کتاب هایی که در دعا نوشته ام بر عادت و روش اهل تصنیف و تالیف نبوده و در نزدمن چیزی به نام چرک نویس نمی باشد)).
و در آخر سعدالسعود می نویسد:
((این کتاب ها نیز مانند سائر مصنّفات ما بر طبق عادتی که داریم چرک نویس ندارد بلکه چرک نویس و پاک نویس آن یکی است)).
هوش و ذکاوت مولف
سید با درکی قوی و هوشی سرشار قدم در راه علم نهاد و در این راه سعی و تلاش بسیار نمود.
چنان که در اندک زمانی از تمام هم شاگردی های خود سبقت گرفت.
وی در ((کشف المحجه))می گوید:
((وقتی من وارد کلاس شدم آنچه را دیگران در طول چند سال آموخته بودند، در یک سال آموختم و از آنان پیشی گرفتم)).
در اندک زمانی در علم فقه مهارت یافت و پس از آنکه مدت دو سال ونیم به تحصیل فقه پرداخت.
خود را از استاد بی نیاز دید.
سید میگوید:
((آنچه از ادعیه انشاء کرده ام همه آنها بدون فکر و تامل بوده،بلکه آنهارا مالک اشیاءپروردگارم بر من اضافه کرده است)).
تجربه علمی مولف
بدیهی است هرچه شخصیت علمی یک مولف از پختگی بیشتری برخوردار باشد.
آثار و بیانات علمی نیز جامعیت بیشتری داشته و از این جهت بر اعتبار اثر می افزاید.
مناظره، از سخت ترین کارهای علمی است که فقط بزرگان اهل و متخصصان از عهده آن بر می آیند.
معمولا افراد مناظره کننده،علمیّت آنها ثابت گردیده است. سید بن طاووس ،مناظره های متعددی با فِرق مختلف اسلامی، انجام داده است.
مهج الدعوات از آخرین تالیفات سید بن طاووس است که در سال 662 ه ق؛ یعنی دو سال قبل از وفات ایشان به پایان رسیده است.
لذا این کتاب از این جنبه اعتبار خوبی دارد.
سیدبن طاووس وقتی دعاهایی را که متون آنها شبیه یکدیگر است نقل می کند.
علّت تکرار آن حرز را بیان نموده و این خود نشانگر تسلّط کامل وی بر مطالب کتاب است.
به عنوان مثال وقتی دعایی با عنوان ((ومن ذلک دعاء الصادق علیه السلام لمااستدعاه المنصور مرة)) را نقل می کن.
می گوید: ((گرچه این حرز را قبلا ذکر کردیم،اما به دلیل اضافاتی که در متن دارد ،آن را دوباره بیان می کنیم)).
حفظ امانت داری
سید در جای جای این کتاب شریف، دعاها و حرزهایی از خود باعنوان ((دعا ورد علی خاطری)) نقل نموده است.
سید ابن طاووس، علاوه بر آن، براساس قرائنی که در دست داشته حتی اگر احتمال می داده بخشی از یک دعا یا حرز از غیر معصوم است.
برای حفظ امانت داری آن را حذف نکرده ولی پس از ذکر، آن را گوشزد نموده است.
به عنوان مثال وقتی دعایی با عنوان:
((ومن ذلک دعاء یوسف علیه السلام فی بعض اوقات بلواه)).چنین نقل میکند:
(( یَا غَافِرَ الذُّنُوبِ یَا عَلَّامَ الْغُیُوبِ یَا سَاتِرَ الْعُیُوبِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِي وَ لِوَالِدَیَّ َّ وَ تَجَاوَزْ عَنَّا فِیمَا تَعْلَمُ فَإِنَّکَ الْأَعَزُّ الْأَکْرَم…)).
می گوید:
احتمال دارد (( أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ)) تا آخر دعا، اضافه راویان باشد.
یکي دیگر از دقت های سید در مقایسه نسخ مختلف با یکدیگر است.
ایشان پس از مراجعه به نسخ متعدد و إرائه گزارش، صحیح ترین نسخه را در کتاب خود آورده است به عنوان نمونه پس از بیان عبارت:
( یَا مَشْهُورا فی الْأَرَضیین یامشهورا فِي الْآخِرَةِ یَا مَشْهُورا فِي الدُّنْیَا جَهَدَتِ الْجَبَابِرَةُ وَ الْمُلُوکُ عَلَى إِطْفَاءِ نُورِکَ وَ إِخْمَادِ ذِکْرِکَ فَأَبَى اللَّه نُورَکَ …؛ ))2
می نویسد:
((در نسخه ای دیدم : ((و أبیت إلّا أن یتمّ نورک)) آمده است.
وی تا اطمینان و یقین نداشت، نام کتابي را بیان نمي نمود و آن را به شخصي منتسب نمي کرد.
به عنوان نمونه هنگام ذکر یکي از دعاهای امام صادق صلی الله علیه آورده است:
(( ما این دعا را از کتابى نقل کردیم که قطع آن به قدر نصف ثمن کاغذ بود و مشتمل بر چند کتاب بود.
که اول آن کتاب ((التنبیه لمن یتفکّر فیه )) (تنبیه برای کسی که در او تفکر بن عبدالله اسکندری روایت شده …).
سید گرچه مشخصات کتاب را بیان نموده؛ اما نامي از آن نیاورده و آن را به شخصي منتسب ننموده است.
سید بن طاووس هنگام نقل حکایت خوابي که به سبب صدور یکی ازدعاهای امیر المومنان علیه السلام مرتبط است، می نویسد:
این حکایت را در آخر کتابی که قطع آن به قدر یک شانزدهم کاغذ کامل، و به خط ابن باقلانی بود، دیدم اما خط این نوشته با خط کتاب متفاوت بود)).
اشاره سید به تفاوت خط،نهایت احتیاط و وارستگی وی را می رساند که در اعتبار کتاب موثر است.
ب. ملاک های مربوط به ویژگی های کلی کتاب
شناخت ویژگی های کلی منبع روایی می تواند در تعیین اعتبار آن موثر باشد.
قدمت، شهرت، هویت، استناد مطالب، اهتمام مولف به کتاب و نسخه ها و چاپ های کتاب در این محور قابل ارزیابی است.
قدمت کتاب
مراد از قدمت در کتب روایي، نزدیکي آن به عصر معصومان علیهم السلام است.
هرچه کتاب به آن عصر نزدیکتر باشد از اعتبار بیشتری برخوردار است.
زیرا واسطه ها کمتر شده و احتمال اشتباه در انتقال سخن معصوم کاهش مي یابد.
گرچه کتاب الدعوات مهج در قرن هفتم نوشته شده.
اما منابع این کتاب، اصول و کتب اولیه است لذا از این منظر از جایگاه خوبي برخوردار است.
مضافا که بسیاری از منابع مهج الدعوات اکنون موجود نیست و این اثر، خود به عنوان منبع و مصدر اصلي در این زمینه محسوب مي گردد.
سید در موارد متعددی به قدمت منابع خود اشاره نموده است.
به عنوان نمونه در بیان دعایي که جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه آله آموخت میفرماید:
وَجَدْتُ فِي کِتَابٍ عَتِیقٍ – تَارِیخُ کِتَابَتِهِ أَکْثَرُ مِن مِائَتَيْ سَنَةٍ إِلَى تَارِیخِ سَنَةِ خَمْسِینَ وَ سِتِّمِائَةٍ…
یا همین ذکر یکی از دعا های امیرالمومنین در صفین میفرماید:
((وجدناه و رویناه من کتاب دعا و الذکر تصنیف الحسین بن سعید الاهوازی رحمه الله )).
این دعا را در کتاب دعا و ذکر تالیف حسین بن علی اهوازی
همچنین هنگام نقل دعای امام صادق وقتی که منصور دوانیقی آن حضرت را احضار نمود، فرموده است:
وجدتها فی کتاب عتیق آخره وکتب الحسین بن علی بن هند بخطه فی شوال سنه ست و تسعین و ثلاثه مئه.
ج. ملاک های مربوط به متن کتاب
شهرت کتاب
هرچه یک کتاب بیشتر مورد توجه عالمان دین قرار گیرد، از شهرت بیشتری برخوردار خواهد گردید و این شهرت بر اعتبار اثر مي افزاید.
کتاب های سید بن طاووس در موضوع دعا، احراز و زیارات، از مهمترین آثار شیعه بوده و به عنوان کتابهای مرجع در این موضوع محسوب مي شوند.
کتاب مهج الدعوات، همیشه مورد توجه محدثان و عالمان بعد از سید بن طاووس بوده و از آن در آثار خود یاد کرده اند.
علامه مجلسي در موارد متعددی از این کتاب نقل نموده است.
تقي الدین ابراهیم بن علي کفعمي که خود در این رشته تخصص داشته بارها در آثار علمي- اش از جمله مصباح از مهج الدعوات نقل نموده است.
این در حالي است که در مقدمه مصباح مي گوید:
کتاب مصباح را از کتابهای مورد اعتمادی جمع آوری کردم که باید به ریسمان محکم آنها چنگ زده شود.
مهج الدعوات از چنان جایگاهي برخوردار بوده که در قرن دوازده هنگامي که هنوز بسیاری از کتب مرجع دعایي شیعه ترجمه نشده بود.
توسط محمّد تقى طبسى به فارسي ترجمه گردید.
هویت کتاب
روشن بودن هویت کتاب، نشانه شناخته بودن آن در اعصار مختلف و توجه و اهتمام علما به آن است که خود بر اعتبار اثر مي افزاید.
یکي از مالکهای شناخت هویتِ هر کتاب، ثابت بودن انتساب آن به مولف است که خود تاثیر مستقیمي در اعتبار آن دارد زیرا تا انتساب ثابت نشود مالکهای مربوط به مولف کارآیي نخواهد داشت.
در انتساب کتاب مهج الدعوات به سیّد بن طاووس هیچ شکّي وجود ندارد و تا کنون هم کسي ادّعایي بر نسبت این کتاب به شخص دیگری ننموده است.
در جای جای این کتاب، شواهدی بر تالیف آن توسط علي بن طاووس وجود دارد به عنوان نمونه سیّد هنگام ذکر دعای علوی مصری مي یقول:
((علي بن موسى بن جعفر بن محمد بن محمد طاووس مصنف هذا الکتاب)).
استناد مطالب
بدیهي است مسند بودن روایات یک کتاب، اعتباری مضاعف عاید آن مينماید.
به همین دلیل بسیاری از محدثان سعي مينمودند سند روایت را تا معصوم ذکر کنند.
البته میزان پای بندی به سند در روایات فقهي بیش از دیگر موضوعات بود، ولي با وجود این، سید بن طاووس تلا ش وافری انجام داده.
تا حتي المقدور اسناد و طرق متعدد هر دعا و حرز را بیابد به عنوان نمونه هنگام نقل دعای عشرات ميگوید:
((برای این دعا شش روایت مختلف یافتم)).
ایشان برخی موارد سلسله سندهاى دعاها و روایات را به طور کامل ذکر نموده.
اما وقتي روایت را از منبعي مشهور نقل نموده برای اختصار، سند را حذف و به مسند یا مرسل بودن آن اشاره کرده است.
به عنوان مثال هنگام نقل یکي از دعاها مي گوید:
(( رَأَیْتُ مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ لِمُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِيِّ بِإِسْنَادِه….)).
وی در بسیاری موارد نام ماخذ ومنبع دعا را هم آورده است.
به عنوان نمونه هنگام نقل یکی از دعاهای امیرالمومنین علیه السلام در روز صفین می نویسد:
((وَجَدْنَاهُ وَ رَوَیْنَاهُ مِنْ ا کِتَابِ لدُّعَاءِ وَ الذِّکْرِ تَصْنِیفِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَهْوَازِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ…)).
اهتمام مولف به کتاب
هرچه اهتمام و توجه مولف به کتابش بیشتر باشد، آن اثر از پختگي و جامعیت بیشتری برخوردار و سهو و خطا در آن کمتر خواهد بود.
و این یعني بالا رفتن اعتبار کتاب نام گذاری کتاب توسط مولف، تایید محتوای کتاب توسط مولف و باب بندی و نظم خاص کتاب، از جمله قرینههای اهتمام مولف به اثر است.
نام گذاری کتاب
یکي از قرینه هایي که نشان از اهتمام و توجه مولف به کتاب خود بوده انتخاب عنوان و نام نیک برای کتابش است.
همخواني نام کتاب با مطالب مطرح شده در آن، نشان از اهمیت اثر نزد وی نیز هست.
سید بن طاووس در مقدمه این کتاب نسبت به انتخاب عنوان اثر مي نویسد:
چون دعاهای انتخاب شده در این رساله به منزله حیات و جانند نسبت به سایر دعاها و به منزله راه راستند جهت طالبان دعا.
این اثر را به کتاب ((مهج الدعوات و منهج العنایات)) نامگذاری نمودم.
تایید محتوای کتاب توسط مولف
بدیهي است تایید محتوای کتاب توسط مولفي پیراسته و شناخته شده مانند سید بن طاووس اعتباری مضاعف نصیب آن اثر مي نماید.
سید بن طاووس، درباره کتاب مهج الدعوات ميگوید:
من در اوقاتی به مداومت و مواظبت دعاهایی، انواع ریاضیات را تحمل نمودم.
تا حرز ها، قنوت ها، حجب ها و دعاهایی که با سند های معتبر از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه اثنی عشر علیهم السلام روایت شده و کمال اعتماد به آن ها داشتم را برگزیدم.
کتاب مهج الدعوات
وچون دعاهای انتخاب شده و جمع شده در این رساله به منزله حیات و روح نسبت به سایر دعاها و به منزله راه راست برای جویندگان دعاست.
این رساله را به((مهج الدعوات و منهج العنایات))نامیدم.
به نظر مي رسد عادت سید بر این بوده تا اطمینان به مطلبي حاصل ننماید، آن را نقل نکند.
و اگر در مورد مولف یا کتابي ضعفي وجود داشته هنگام نقل آن مطلب به گونه های مختلف به مخاطبان خود اطمینان از صحّت آن مطلب نزد خود مي دهد.
به عنوان نمونه وقتي در بیان انواع استخاره، نوعي استخاره را از کتاب الدعوات ابوالعباس مستغفری نقل نموده.
با تعریف و تمجید هایی که از نموده معلوم میشود که این روایت را قبول کرده است.
ابن طاووس در کتاب مهج الدعوات به گونه های مختلف در رابطه با درستي مطلب بیان شده، به مخاطب اطمینان ميدهد.
دعایی از رسول مکرم اسلام
به عنوان نمونه هنگام بیان دعایي از رسول خدا صلي الله علیه وآله، به مجرّب بوده آن اشاره فرموده و مي نویسد:
((ومن ذلک دعاء مجرب)) وی در دعای جای دیگر هنگام بیان نمودن حرزی،
چنین از محتوای آن دفاع میکند:
وهو حرز جلیل و هو دعاء عظیم مبارک مستجاب…
فلما ورد أبو مخلد عبد اهلل بن یحیى من بغداد لرسالة خراسان إلى عند األمیر بن الحسن نصر بن أحمد ببخارا.
کان هذا الحرف مکتوبا في دفتر أوراقها من فضة و کتابتها بماء الذهب وهبها.
من الشیخ أبي الفضل محمد بن عبد الله البلعمي
و قال له إن هذه من أسنى التحف و أجل الهبات فمن وفقه الله عز و جل لقراءته صبیحة کل یوم حفظه الله من جمیع البلایا.
و أعاذه من شر مردة الجن و الانس و الشیاطین و السلطان الجائر و السباع و من شر الامراض و الافات و العاهات کلها و هو مجرب إلا أن یخلص الله جل جلاله.
ابن طاووس هنگام ذکر دعای دیگر می گوید((و اعلم ان هذا دعا عظیم من اسرار الدعوات.
یکي دیگر از روشهای سید برای تایید محتوای کتاب که باعث قوت این اثر گردیده، نقل دعاها و حرزهای مشهور و منقول بین عالمان بوده است.
چنانکه گاهي به این مطلب اشاره مينماید؛ به عنوان نمونه هنگام ذکر حرز امام جواد علیه السلام:
((ذکرها جماعه من اصحابنا و نحن نرویها وننقلها)).
باب بندی و نظم خاص
هرچند با بندی و نظم ویژه حاکي از دقت و صرف وقت بیشتر مولف برای کتاب خود است و بر اعتبار آن ميافزاید:
اما برخوردار نبودن همه کتابها از نظم ظاهری دقیق، نشانگر بي دقتي یا کوتاهي مولف نیست، بلکه هدف و انگیزه مولف در تنظیم و باب بندی بسیار مهم است.
سید بن طاووس در مورد عدم باب بندی و فصل بندی کتاب مهج الدعوات مينویسد:
حرز ها، قنوت ها، حجب و سایر دعاها را به ابواب و فصول از یکدیگر جدا و ممتاز نساخته.
بلکه همگى آنها را ایراد نمودم به منزله یک بوستان که مشتمل باشد بر شکوفه هاى رنگارنگ و میوه هاى گوناگون و به منزله یک باغ باشد جهت رسیدن به محصول و ظفر یافتن به مقصود)).
با همه ی این وجود، کتاب از نظم نسبي خوبي برخوردار است؛
زیرا در هریک از دعاها و حرزها.
ابتدا از پیامبر اکرم صلی الله شروع و به امام زمان عجل الله تعالی فرجه ختم نموده و پس از آن، از غیر ائمه علیهم السلام مواردى نقل نموده است.
نسخه ها
قوت نسخه کتاب ،دلیل اهتمام بزرگان به آن است.
قدمت، شهرت، تعددنسخه، جایگاه مستنسخان و کیفیت ظاهری آن، از عوامل تاثیر گذار بر قوّت نسخه است.
نسخه های متعددی از کتاب منهج الدعوات وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود.
نسخهای کامل از این کتاب که در سال 963هجری قمری توسط احمد بن احمد بن احمد کتابت شده و در کتابخانه نسخ دروایش شیخیه کرمان نگهداری ميشود.
نسخ کامل از این کتاب که در سال 975هجری شمسي نگارش شده و در کتابخانه نسخ دروایش شیخیه کرمان نگهداری ميشود. کاتب این نسخه مشخص نیست.
نسخ کامل که در سال 992هجری شمسي کتابت شده و در کتابخانه ولي عصر عجل الله فرجه الشریف خوانسار موجود است. کاتب این نسخه مشخص نیست.
نسخه کامل
نسخه ای کامل از این کتاب که توسط سلار بن احمد بحراني در سال 1074هجری شمسی کتابت شده و هم اکنون در کتاب خانه ی نسخ دروایش شیخیه ی کرمان نگهداری میشود.
این کتاب که در 490 صفحه موجود است، در کتابخانه کاشف الغطاء نجف موجود است.
کاتب این نسخه مشخص نیست.
نسخهای که در کتابخانه آیت الله مرعشي نجفي وجود دارد. تاریخ کتابت این نسخه 1120هجری قمری و به همراه ترجمه فارسي است؛ اما مترجم آن نامعلوم است.
نسخه دیگری که در کتابخانه آیت الله سید عبدالحسین طیّب وجود دارد و آغاز آن افتادگي دارد.
نسخهای از ترجمه مهج الدعوات که در قرن دوازده کتابت شده و در کتابخانه ملک موجود است.
نسخی که به خط محمد مومن بن حاجي محمد معلم شهرزادی در تاریخ 1071هجری قمری به کتابت درآمده و در کتابخانه الهیات دانشگاه فردوسي مشهد نگهداری ميشود.
نسخ از متن و ترجمه که توسط محمد تقي طبسي از عالمان قرن 12 هجری به درخواست شاه سلطان حسین صفوی ترجمه، کتابت و تصحیح شده.
خانه در کتاب آستان قدس رضوینگه داری میشود.
مهج الدعوات بارها به چاپ رسیده از جمله:
در بمبئي سال 1299هجری و در همان سال در ایران.
چاپ ها
در سال 1334 هجری در تبریز، در این چاپ، مقدمه ای با عنوان طاووسیه، از سید محمود حسیني طباطبائي تبریزی در ابتدای آن آمده که شرح حال خاندان ابن طاووس است.
چاپ کتاب همراه با ترجمه صدرالمعالي در حاشیه کتاب در سال 1323هجری.
کتاب توسط انتشارات دارالذخائر قم از روی نسخه 1323 هجری عکس برداری شده.
دراین چاپ، ترجمه و حواشی و رساله طاووسیه همراه کتاب هستند.
چاپ دار انوار الهدی در سال 1384 هجری شمسی.
ملاک های مربوط به متن کتاب
یکي از مالک های عمده در سنجش اعتبار منابع حدیثي، قوت و ضعف متن کتاب و روایات موجود در آن است.
این معیار در بین قدما بیشتر مورد توجه بوده است؛
زیرا قدما توثیق و تضعیف خود را مبتني بر نقد محتوایي کتاب های افراد مي کردند و آن چه موجب حکم به وثاقت یک راوی مي شد.
پذیرفتني بودن آموزه های اوبودعتبار متن به عوامل متعددی وابسته است.
که از جمله آنها، موافقت با عقل، همخواني با مسلمات مذهب، مویدات متني از سایر منابع و کمي آسیبهای حدیثي مربوط به متن است.
همخوانی با مسلّمات دین ومذهب
برخي آموزه ها جزو ضروریات دین یا مذهب شناخته مي شود.
مالک حجیّت این ضروریات، کتاب و سنّت است.
بنابراین هر مقدار متن با مسلّمات دین و مذهب همخواني بیشتری داشته باشد، از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود.
دعاها و اذکار کتاب مهج الدعوات نه تنها با مسلّمات دیني تناقض ندارد.
بلکه مویدات فراواني دارد به عنوان نمونه در حرز امام جواد علیه السلامبه وحدانیت خدای متعال، نبوت انبیای اوالعزم و خاتمیت رسول خدا که از مسلمت مذهب است.
شهادت داده شده است.
هم خوانی با مسلّمات دین و مذهب با دو معیار قرآن و سنت قطعیه ارزیابی می گردد.
قرآن
متن و محتوای دعاهای این کتاب با قرآن و سنت قطعیه تناقضي ندارد.
به گونهای که شاید بتوان ادّعا نمود همه متون آن منطبق با قرآن بوده و از قرآن تاسّي نموده است.
به عنوان نمونه، سید بن طاووس هنگام نقل حرز امام سجاد علیه السلام مينویسد:
(( وَ هُوَ مُخْرَجٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى..)).
یکي از روشهای مرسوم اهل بیت علیهم السلام، تضمین از قرآن کریم در کلام خود است که دلالت بر همخواني و همسویي کلام با قرآن دارد و بر اعتبارآن می افزاید.
جای جای دعاها و حرزهای کتاب مهج الدعوات اقتباس یا تلمیح از قرآن کریم است.
به عنوان نمونه هنگام احتمال ارتکاب عمل ناپسندی از عبارت ((اعوذ بک من شرّنفسی)) استفاده مینماید که اشاره به آیه:
(( وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَاّ ما رَحِمَ رَبِّي…))دارد.
سنّت قطعیه
روایات فراواني در باب شروع کارها، با نام خدای متعال وجود دارد تا جایي که معصومان علیهم السلام شروع ننمودن کارها با نام خدا را سبب ابتر شدن آن دانسته اند.
و سیره خود آن بزرگواران چنین بوده که به هیچ کاری بدون نام پروردگار اقدام نمي نمودند.
یکي از نکات مثبت کتاب مهج الدعوات که بر اعتبار متن آن ميافزاید شروع همه دعاها و احراز آن با نام خدای متعال است.
همچنین روایات متعددی وجود دارد که هر دعایي قبل از آن حمد الهي نباشد ابتر مي گردد این مطلب نیز در دعاهای مهج الدعوات مشهود است.
یکی دیگر از موارد هم خوانی دعاهای این کتاب با سیره ی اهل بیت علیه السلام ذکر صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم.
به همراه عبارت و آل محمد بعد از حمد الهی در دعاها است که از سنت های شیعی محسوب می شود.
مویدات متنی از سایر منابع روایی
بسیاری از حرزها و دعاهای مهج الدعوات در آثارگذشتگان قبل از سید بن طاووس آمده است.
به عنوان نمونه دعایی که جامع نامیده شده و ابتدای آن چنین شروع می شود:
((بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ آمَنْت باللّه…)).
در کافی و تهذیب الاحکام آمده است.
گرچه برخي دعاهای این کتاب منفرد بوده؛ اما با توجه به سندهایي که سید برای آنها ذکر نموده و اطمیناني که از جهت صدور آن از معصوم داده است.
این نقص جبران مي گردد.
به عنوان نمونه گرچه دعای علوی مصری در کتابي قبل از سیّد یافت نشد.
اما اینکه سیّد چند طریق برای آن ذکر نموده عالوه بر آنکه خود مي گوید در کتابهای دیگرش مانند:
اغاثه الداعی و اعانه الساعی)) هم با طریق دیگری آورده ،نوعی اطمینان نفس حاصل می گردد.
شاید به همین دلیل است که علاوه بر بزرگانی مانند مرحوم مجلسی در بحار الانوار.
عروسی حویزی در نور الثقلی و ابن مشهدی در کنز الدقائق همین دعا را از این کتاب ذکر کرده اند.
یکي دیگر از دعاهایي که از منفردات این کتاب است دعایي است که سید آن را نسخه دیگری از دعای عشرات دانسته است.
اما انفراد این دعا نیز ضعفي بر آن وارد نمي کند.
زیرا قبل از این دعا، سید دعای عشراتي دیگر نقل نموده و هنگام آن میگوید:
براى این دعا شش روایت مختلف یافتم که از آنها در این کتاب دو روایت را ذکر کرده ام.
و بدان این دعا با عظمت و از اسرار الهي است و آن را ذکر کردم تا بزرگى قدر و مرتبه این دعا بر خداشناسان و صاحبان عقل ظاهر شود.
اما پس از نقل دعای دوم می نویسد:
می دانم این دعا از جانب خدای متعال اسن و بر روایت قبلی ترجیح دارد.
حال با چنینی توصیف و تاییدی که از جانب سید بن طاووس در عظمت این دعا و وجه صدور آن آمده است:
آیا انفراد آن در این کتاب، تضعیف و تنقیصی بر آن وارد می نماید.
کمی آسیب های حدیثی مربوط به متن
متون حدیثي در طول تاریخ، متحمل آسیب های فراواني گردیده است.
بدیهي است هرچه روایات یک کتاب از آسیبهای کمتری برخوردار باشد، اعتبار آن مضاعف مي گردد.
گرچه برخي آسیب ها مانند نقل به معنا و تصحیف در مهج الدعوات یافت گردید.
اما نمونه های موجود از موارد مخل به معنا نیست و از آنجا که چنین مواردی به طور طبیعي در همه کتابهای حدیثي وجود دارد، آسیبي برای اعتبار کتاب تلقّي نمي گردد.
نقل به معنا
برخي از نمونه های نقل به معنا هم در کتاب مهج الدعوات یافت مي شود.
اما در نمونه هایي به دست آمده با استقراء، موردی که مخلّ به معنا باشد.
مشاهده نشد به عنوان نمونه در حرز امام کاظم علیه السلام آمده است((…وَ مِنْ شَرِّ کَیْدِهِمْ وَحولِهم و… ))که در برخی نسخه ها به جای ((کیدهم)) ((مَکرهم)) وجود دارد.
گرچه ظاهرا نقل به معنا اتفاق افتاده؛ اما هر دو مي تواند صحیح باشد.
زیرا هر دو در امور خیر و شر به کار ميروند هرچند ظاهرا کید قوی تر از مکر است.
زیرا کید، بنفسه متعدی است ولي مکر، به وسیله حرف، متعدی مي شود.
نمونه دیگر در عبارت((جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِي وَ مِیکَائِیلُ عَنْ شِمَالی))است.
که در برخی نسخه ها به جای ((شمالی))،((یساری ))آمده که باز هم اشکالی در معاینه ایجاد نمی کند زیرا هر دو به یک معنا و مقابل ((یمین)) هستند.
تصحیف
گرچه مواردی از تصحیف در این کتاب یافت مي شود.
اما تصحیفهایي که مخلّ در معنا بوده و باعث کج فهمي روایت گردد، یافت نشد.
به عنوان نمونه در حرز امام سجاد علیه السلام عبارت: (صددت أَفْوَاهَ الجن آمده) است.
در حالیکه بحار الانوار به نقل از مهج الدعوات ((سددت اَفواهَ الجن.)) و مکارم الاخلاق ،شَدَدتُ افواه الجن.))آورده است.
این مطلب گرچه نشان از رخداد تصحیف در این عبارت است.
اما ضربه ای به اعتبار کتاب وارد نمی کند.
زیرا چنین تصحیف هایی دذر غالب کتاب های حدیثی به وفور یافت می شود.
نمونه دیگر ، عبارت ((جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِي وَ مِیکَائِیلُ عَنْ شِمَالِي)) است که در برخی نسخه ها ((یساری )) آمده است.
رکاکت متن
یکي از معیارهای تقویت اعتبار روایت، عدم وجود الفاظ رکیک در متن حدیث است تا جایي که رکاکت متن به تنهایي عامل وضع و ردّ روایت شناخته شده است.
از سوی دیگر برخي علما، از بالغت متن برای پذیرش یا عدم پذیرش یک روایت کمک گرفته اند. به عنوان نمونه طنطاوی از بلاغت متن صحیفه سجادیه برای
اعتبار آن بهره مي گیرد.
در کتاب مهج الدعوات نه تنها عبارات سست و موهون که سبب یافت نشد.
بلکه بلاغت و زیبایي متن دعاها و حرزهای آن، قرینه ای بر صدور آن از جانب معصوم علیه السلام است و بر اعتبار آن مي افزاید.
نتیجه گیری
متن کتاب مهج الدعوات قابل اعتماد است.
گرچه برخي متون آن منفرد بوده و در آثار متقدمان از سید بن طاووس یافت نشد.
اما قوّت متن، آن را جبران نموده و عظمت شخصیّت سید بن طاووس آن را قابل اعتنا مي سازد.
تایید محتوای کتاب توسط مولف و باب بندی و نظم نسبي آن نیز که حاکي از اهتمام سید بن طاووس نسبت به اثرش مي باشد.
از دیگر قوتهای این کتاب می باشد.
نسخه های متعدد این کتاب نیز نشان از اهتمام علماء به آن می باشد.
علاوه برآن که هم خوانی متون کتاب بامسلّمات دین و مذهب و داشتن مویدات متنی از سایر منابع، به این اثر، اعتباری مضاعف بخشیده است.
لذا در مجموع میتوان گفت بر اساس این الگوی اعتبار سنجی، کتاب مهج الدعوات، بیشتر ملاک های اعتبار افزایی را دارا است.
و تا زمانیکه برای هریک از متون آن به طور خاص خلافی ثابت نشود ،قابل اعتناو اعتماد می باشد.
بسیار عالی و پر محتوا
بسیار علی